Το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης ήταν κατά πάσα πιθανότητα τύμβος εντός της πόλης στην οποία γινόταν ταφή νεκρών. Στα πιο ψηλά στρώματα του λόφου έχουν βρεθεί αρχαιότεροι τάφοι από τους προηγούμενους ανασκαφείς. Υπάρχει μάλιστα περίπτωση το όνομά της να το πήρε η Αμφίπολη από αυτόν τον τύμβο και όχι όπως μας ενημερώνει ο Θουκυδίδης επειδή γύρω της κυλά ο ποταμός Στρυμόνας. «Αφμίπολον» συνήθιζαν οι αρχαίοι να ονομάζουν τον κυκλικό τύμβο ή τον εντός της πόλης τάφο των οικιστών της.
"<ἀμφίπολον> δὲ λέγει ἢ τὸν περιπολούμενον διὰ τὸ ἐν μέσῃ εἶναι τῇ πόλει ἐνταῦθα γὰρ οἱ οἰκισταὶ ἐθάπτοντο ..." (Σχόλια στον Πίνδαρο 149.3)
Ο λόφος είχε ύψος 23 μέτρα. Κάποια στιγμή σκάφτηκε στο επίπεδο του εδάφους προς τα μέσα ώστε να δημιουργηθεί θόλος που θα στέγαζε τάφους ευγενών, κατά το συνήθειο των Μακεδόνων. Αυτό υπαινίσσονται οι πρόσφατες ανακοινώσεις της ομάδας ανασκαφής. Γύρω από τον λόφο χτίστηκε μια σειρά με πωρόλιθο η οποία συγκρατούσε προφανώς τα χώματα από το να καλύψουν το μνημείο. Γύρω από τον πωρόλιθο τοποθετήθηκε περίτεχνα λαξευμένο θασίτικο μάρμαρο.
Στην είσοδο τοποθετήθηκαν 2 σφίγγες και στην κορυφή μαρμάρινο λιοντάρι πάνω σε βάθρο. Οι διαστάσεις του μνημείου ήταν οι εξής: περίμετρος του περιβόλου 497 μέτρα. Ύψος του τείχους του περιβόλου 3 μέτρα. Ύψος του λόφου 23 μέτρα. Ύψος του βάθρου του λέοντος 5 μέτρα. Ύψος του λέοντος 5,2 μέτρα.
Με άλλα λόγια το ταφικό αυτό μνημείο είναι σχεδόν ίδιο με το ταφικό μνημείο των πεσόντων στο λόφο του Βατερλό (περίμετρος 520 μέτρα, ύψος λόφου 43 μέτρα, λέων 4.45 μέτρα πάνω σε βάθρο). Είναι τυχαίες άραγε οι ομοιότητες; Ίσως όχι. Προς το παρόν ας χρησιμοποιήσουμε την εικόνα του λόφου του Βατερλό για να καταλάβουμε το μέγεθος και την αξία του ανασκαπτόμενου μνημείου στην Αμφίπολη. Να τον σκεφτούμε χωρίς τον μυτερό χωμάτινο τρούλο κάτω από τη βάση του λέοντος, και έχουμε ακριβώς την εικόνα.
Ένα τέτοιο μνημείο ασφαλώς χρειαζόταν πολύ χρήμα για να γίνει. Ποιοι είχαν αυτό το χρήμα και σχέση με την Αμφίπολη; Κατά την άποψή μας, οι πιθανοί κτίστες του μνημείου, στην περίπτωση που ισχύει η χρονολόγηση του (από 323 ως 300 π.Χ.) μπορεί να είναι τέσσερις: Ο στρατηγός Κρατερός, ο μετέπειτα διοικητής της περιοχής Κάσσανδρος, η αδερφή του Κάσσανδρου και γυναίκα για λίγο του Κρατερού, η Φίλα και ο ναύαρχος Νέαρχος.
Ας αναλύσουμε μόνο την πρώτη περίπτωση που εμάς τουλάχιστο μας φαίνεται πιο πιθανή μαζί με αυτή του Νεάρχου. Ο Κρατερός στάλθηκε από τον Αλέξανδρο, λίγο πριν πεθάνει στην Μακεδονία με 10.000 απόστρατους και μεγάλο ποσό χρημάτων, ώστε να αντικαταστήσει τον γηραιό Αντίπατρο. Ο Αντίπατρος είχε εμπλακεί σε θανάσιμη μάχη με την μητέρα του Αλέξανδρου την Ολυμπιάδα.
Μια από τις εντολές που είχε ο Κρατερός, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη, ήταν να χτίσει έναν τάφο στο μέγεθος μίας πυραμίδας που υπήρχε στην Αίγυπτο για τον πατέρα του τον Φίλιππο («…τοῦ δὲ πατρὸς Φιλίππου τάφον πυραμίδι παραπλήσιον μιᾷ τῇ μεγίστῃ κατὰ τὴν Αἴγυπτον». Διόδωρος Σικελιώτης 18.4.5.5) Η πυραμίδα αυτή ανήκε σε έναν κατάλογο έργων που ζήτησε ο Αλέξανδρος από τον Κρατερό. Τα έργα όμως αυτά δεν έγιναν όπως αξίωσε ο Περδίκκας αμέσως μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου.
Παρ’ όλα αυτά ο Κρατερός το διάστημα που βρέθηκε στη Μακεδονία και λίγο πριν τον εξολοθρεύσει ο Ευμένης στη Μικρά Ασία, είχε και το χρήμα στα χέρια του και τον χρόνο για να διατάξει την κατασκευή του συγκεκριμένου μνημείου. Θα πρέπει να συνυπολογιστεί εδώ και η επιθυμία της Ολυμπιάδας ακριβώς την ίδια περίοδο (323-321 π.Χ. ) να ταφεί ο γιος της που έμενε άταφος στα βάθη της Ασίας:
«Ὀλυμπιὰς ἡ Ἀλεξάνδρου πυθομένη ὅτι πολὺν χρόνον ὁ παῖς αὐτῆς ἄταφος μένει, βαρὺ ἀναστένουσα καὶ θρηνοῦσα εὖ μάλα λιγέως ‘ὦ τέκνον’ εἶπεν, ‘ἀλλὰ σὺ μὲν οὐρανοῦ μετασχεῖν βουλόμενος καὶ τοῦτο σπεύδων, νῦν οὐδὲ τῶν κοινῶν δήπου καὶ ἴσων πᾶσιν ἀνθρώποις μετασχεῖν ἔχεις, γῆς τε ἅμα καὶ ταφῆς·’καὶ τὰς ἑαυτῆς τύχας οἰκτείρασα καὶ τὸ τοῦ παιδὸς τετυφωμένον ἐλέγξασα». (Κλαύδιος Αιλιανός 13.30.1)
Το μνημείο αυτό πιθανόν χτίστηκε από τον Κρατερό για να ταφούν εκεί οι βασιλείς της Μακεδονίας. Σε αυτό συνηγορεί τόσο ο λέων στην κορυφή όσο και οι σφίγγες. Σύμφωνα με την Αιγυπτιακή παράδοση ¨
«...πρὸς τοῖσδε ἀλκῆς μὲν καὶ ῥώμης σύμβολον αὐτοῖς ὁ λέων …ἀλκῆς τε αὖ μετὰ συνέσεως ἡ σφίγξ...» (Κλημέντιος Αλεξανδρινός 5.7.42.3.3)
Μια τέτοια ταφή θα ταίριαζε στον βασιλιά που στον ναό του Άμμωνα χαιρετίστηκε ως γιος του Θεού.
Ακόμα, ο Αλέξανδρος θεωρούσε τον εαυτό του και τη γενιά του απευθείας απογόνους του Ηρακλή. Γι’ αυτό συνήθιζε να φοράει τη λεοντή. Και όπως μας ενημερώνει ο πολύ καλός αρχαιογνώστης Φώτιος:
"Ὅτι Ἡρακλῆς ἀποβρωθέντος αὐτοῦ τῶν δακτύλων ἑνὸς ὑπὸ τοῦ Νεμαίου λέοντος ἐννεαδάκτυλος γέγονε, καὶ ἔστι τάφος τοῦ ἐκκεκομμένου δακτύλου· οἱ δὲ κέντρῳ τρυγόνος ἀποβαλεῖν τὸν δάκτυλον ἔφασαν, λέοντα δ' ἔστιν ἰδεῖν τῷ τοῦ δακτύλου τάφῳ ἐφεστῶτα λίθινον ἐν Λακεδαίμονι, σύμβολον τῆς τοῦ ἥρωος ἀλκῆς. Ἐξ ἐκείνου δὲ καὶ τοῖς ἄλλων τάφοις λιθίνους ἐφιστῶσι λέοντας" (Φώτιος Λέξεων Συναγωγή 190.147a.40)
Μας λέει δηλαδή ότι στη Σπάρτη υπήρχε τάφος αφιερωμένος στο κομμένο δάχτυλο του Ηρακλή πάνω στον οποίον έστεκε πέτρινο λιοντάρι. Και με αυτόν ως πρότυπο έχτισαν κι άλλους τέτοιους τάφους. Ένας αληθινός λοιπόν τάφος του Αλεξάνδρου, απόγονου του Ηρακλή, θα πρέπει να είχε ένα λιοντάρι στην κορυφή.
Δυστυχώς όμως η φιλολογική αναζήτηση πρέπει να τελειώσει εδώ ως προς το αν είναι ο Αλέξανδρος όντως θαμμένος στον τάφο της Αμφίπολης. Κι αυτό γιατί οι βασιλείς της Μακεδονίας έπρεπε να θάβονται στις Αιγές και όχι σε άλλα μέρη της Μακεδονίας. Έπειτα υπάρχουν δεκάδες αναφορές ότι ο τάφος του Αλεξάνδρου βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου σε ένα κτήριο που λεγόταν «Σώμα» ή «Σήμα» και το οποίο αποτελούσε τουριστική «ατραξιόν» για αιώνες.
Δίνουμε μια μικρή μόνο πιθανότητα να υπήρξε μυστική συμφωνία μεταξύ των Μακεδόνων αριστοκρατών. Ο Πτολεμαίος υπεξαίρεσε στην ουσία τη σωρό του Αλεξάνδρου και την πήρε μαζί του στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με την παράδοση των Μακεδόνων όποιος είχε τη σωρό του βασιλιά μπορούσε να διεκδικήσει το θρόνο. Λίγα χρόνια αργότερα όμως ο Πτολεμαίος ο Λάγου δεν είχε πια αξιώσεις για τον θρόνο, παρά μόνο για αυτόν της Αιγύπτου. Είναι πιθανόν να ενέδωσε στην πίεση της Ολυμπιάδας πριν το θάνατό της (316 π.Χ.), και να έστειλε μυστικά τη σωρό του Αλεξάνδρου για ταφή στη Μακεδονία; Μόνο η αρχαιολογική σκαπάνη μπορεί να το αποδείξει.
Και μένει λοιπόν να δούμε ποιος μπορεί να είναι μέσα στους τάφους αυτούς (είναι παραπάνω από ένας;). Μια πιθανότητα είναι να είναι ο ίδιος ο Κρατερός. «Ἀρίστων ὁ πιστευθεὶς ὑπ᾽ Εὐμενοῦς τῶν ὀστῶν τῶν Κρατεροῦ παρέδωκεν εἰς ταφὴν αὐτὰ Φίλᾳ τῇ πρότερον μὲν Κρατερῷ συνοικούσῃ, τότε δὲ Δημητρίῳ τῷ Ἀντιγόνου» (Διόδωρος Σικελός 19.59.3.4). Ο Αρίστων έδωσε τα λείψανα στην Φίλα για μια λαμπρή ταφή που άρμοζε στον πιο σπουδαίο στρατηγό του Αλεξάνδρου. Γιατί όχι σε έναν τάφο που έχτισε ο ίδιος για τον Αλέξανδρο ή που έχτισε η Φίλα για τον πρώην σύζυγό της;
Και πάλι όμως το ερώτημα παραμένει. Αν είναι ο Κρατερός μέσα στον τάφο, σε ποιον ανήκει ο άλλος ή οι άλλοι τάφοι εντός του τύμβου; Λίγα χρόνια αργότερα ο γιος του Κρατερού, Κρατερός κι αυτός, αφιέρωσε στους Δελφούς ένα σύμπλεγμα χάλκινων αγαλμάτων που έφτιαξε ο Λύσσιπος. Την ανάμνηση αυτού του έργου την έχουμε στην γνωστή τοιχογραφία που εσφαλμένα μάλλον έχει αποδοθεί ως κυνήγι λέοντα του Ηφαιστίωνα και του Αλεξάνδρου.
Η μορφή δίπλα στον Αλέξανδρο είναι μάλλον ο Κρατερός και όχι ο Ηφαιστίων, γιατί ο Κρατερός είχε όντως σώσει τον Αλέξανδρο σε ένα κυνήγι λιονταριού. Θα μπορούσε λοιπόν η εικόνα αυτή να σημαίνει ότι οι δυο φίλοι θάφτηκαν μαζί υπό τη σκέπη ενός λέοντος; Και πάλι προσκρούουμε στις μαρτυρίες για το αλεξανδρινό Σώμα ή Σήμα.
Τα ερωτήματα είναι πολλά και αν περάσουμε και στις άλλες υποθέσεις θα γίνουν περισσότερα. Πιστεύουμε ότι ούτε η πλήρης ανασκαφή θα βρει κάτι σίγουρο και ασφαλές. Οι σφίγγες έχουν στην πραγματικότητα αποκεφαλιστεί. Αυτό σημαίνει ότι συλήθηκαν. Κάποιος δηλαδή τους αφαίρεσε το κεφάλι γιατί ήταν αρκετά ελαφρύ να το κουβαλήσει.
Αυτός ο κάποιος πιθανόν ήταν ο Βόλγιος, ο αρχηγός των Γαλατών που εισέβαλλαν στη Μακεδονία και νίκησαν τον Πτολεμαίο Κεραυνό το 279 π.Χ. Είναι απίθανο να έμειναν οι Γαλάτες, αν ήταν οι Γαλάτες, μόνο στα κεφάλια των σφιγγών. Μπήκαν μέσα στους τάφους και πήραν ότι ήθελαν. Μόνο από θαύμα ή από κάποια πρόβλεψη θα είχε εμποδιστεί η είσοδος.
Το ενδιαφέρον στοιχείο εδώ είναι ότι οι Γαλάτες αυτοί ήρθαν από τη βόρεια Γαλατία ίσως κοντά στην περιοχή του Βελγίου ή το ίδιο το Βέλγιο. Εκεί συνάντησε λίγους αιώνες αργότερα ο Ιούλιος Καίσαρας έναν τύμβο μάλλον όμοιο με αυτό της Αμφίπολης. Από την περιγραφή του τύμβου αυτού εμπνεύστηκαν ο μηχανικός και ο αρχιτέκτονας του τύμβου στο Βατερλό.
Πιθανόν και αυτή να είναι μια όχι σωστή συσχέτιση καθώς οι τύμβοι γενικά χτίζονταν και πριν και μετά την Αμφίπολη. Όμως δεν είναι αυτή η μαγεία της ιστορίας; Να διαβάζεις τις πηγές να συνδέεις γεγονότα, να πιθανολογείς, μέχρι να έρθουν οι αρχαιολόγοι και να σου χαλάσουν τις ονειροδρομίες; Οψόμεθα!
